Entrée / Entrez

09/06-29/06/2022 Grensland

/

Letterlijk vertaald betekent “Oekraïne” eigenlijk “land aan de rand”, wat gelijk ook een impressie geeft van de manier waarop de regio lange tijd gezien werd, zowel vanuit het standpunt van Rusland als van Centraal-Europa, maar even goed vanuit het Osmaanse Rijk en de steppevolkeren die voordien het gebied controleerden (Mongolen, Krim-Tataren, enz.). Tot welk land de regio ook behoorde in de loop van de geschiedenis, altijd vormde het ergens wel de grens bij uitstek met een ander, concurrerend land, en altijd is het een grondgebied geweest waarlangs de interactie - nu eens vredevol, dan weer met geweld - tussen verschillende naties en culturen verliep.

Door deze “grenspositie” kreeg de regio vaak de rol toebedeeld van grenswacht of douanier. En terecht, want de reputatie als “graanschuur van Europa” zorgde ervoor dat menig buitenstaander wel eens een begerig oog placht te laten vallen op de vruchtbare gronden van Oekraïne. Wie de huidige problemen - op mondiale schaal! - met voedselbevoorrading omwille van de oorlog bekijkt, beseft hoe cruciaal de regio was en is als “voedende moeder” voor meer dan één wereldburger.

//

Het feit dat Oekraïne vanuit een centraal standpunt (Moskovië / Rusland, Habsburg en Polen en Litouwen (al dan niet in een politieke unie), maar even goed de Mongolen, de Krim-Tataren en, later, het Osmaanse Rijk) altijd wel “aan de rand” gelegen was, heeft er in de loop van de geschiedenis meer dan eens voor gezorgd dat het gebied een zekere aantrekkingskracht had voor alles wat als perifeer gezien werd.

Zo is de grote Kozakkengemeenschap (die nu ook buiten Oekraïne bestaat, maar bovenal een stevige basis in de regio heeft) ontstaan vanaf de 15de eeuw als een groep van “outlaws”, vaak gevluchte lijfeigenen, van diverse origine - Pools, Oost-Slavisch, Mongools, … De Kozakken probeerden het centrale gezag van Polen, Mongolen en Moskoviërs te ontvluchten en creëerden uiteindelijk een eigen cultuur van vrijheidslievende en sterk op zelfbestuur georiënteerde rebellen. Zij kwamen hierom meermaals met de machthebbers (van welke aard dan ook) in botsing. De Kozakken draaiden hun hand niet om voor plunderingen op vreemd gebied, maar keerden zich even goed tegen de eigen ‘meesters’ en verzetten zich met hand en tand tegen de niet-aflatende pogingen vanuit de grote machten om hen aan de grond te binden en in te passen in de dominante staten. 

De “Pale of Settlement” was dan weer het gebied, ingesteld in 1791 door Catharina de Grote, na de zogenaamde ‘Poolse delingen’. Toen Polen werd verdeeld tussen Pruisen, Habsburg en Rusland kwamen anderhalf miljoen joden die voordien in Polen-Litouwen leefden plots in Rusland terecht. De “Pale” was het gebied waarbinnen (bijna) alle joden in het Russische rijk zich verplicht moesten vestigen. Dit territorium besloeg een regio die de grenzen van het huidige Oekraïne ruim overschrijdt (Litouwen, Belaroes, Oekraïne), maar het zwaartepunt van de “Pale” lag in wat nu Oekraïne is. Dit verklaart de vele sporen van het jodendom in het land. Zelfs binnen dit specifieke gebied waren de rechten van de joden beperkt en bestonden er bijvoorbeeld strenge quota voor het maximale percentage joden dat aanvaard kon worden in een school of universiteit. Pas halverwege de 19de eeuw mochten joden in in grotere mate buiten de hun toegewezen nederzettingen in Litouwen, Belaroes, Oekraïne en Bessarabië leven. Wel kwam er gelijk een nieuwe wetgeving, die het aandeel Joden in een stad tot een derde van de totale bevolking beperkte. Discriminerende maatregelen bleven van kracht, tot begin 20ste eeuw. De vroege Sovjettijd vlakte de discriminatie aanvankelijk uit. Later kwam de Holocaust en ook het Sovjetantisemitisme won aan kracht vanaf Stalin. Desondanks zijn joodse gemeenschappen nog steeds aanwezig.

Niet alleen naar buiten toe, maar ook intern heeft (of is het nu eerder “had”?) Oekraïne met een “grens” te maken tussen Russisch- en Oekraïenssprekenden. Tot voor kort was het land ook intern verdeeld tussen inwoners die eerder aanleunden bij Europa en anderen die Rusland prefereerden. Als de oorlog in Oekraïne iets bewerkstelligd heeft, dan is het wel dat die balans ruim doorgeslagen is in de richting van West-Europa. Opvallend is ook dat de ‘taalgrens’ van minder belang is geworden: Russischsprekenden voelen zich meer Oekraïner dan de Russische staat had ingeschat en vechten even goed tegen de invasie. Verschillen tussen de twee groepen in het algemeen en tussen West-Oekraïners en Oost-Oekraïners in het bijzonder zijn er nog steeds, maar de huidige oorlog heeft in elk geval die interne grens (voor een deel) doen afbrokkelen.

• Plokhy, Serhii. The Origins of the Slavic Nations : Premodern Identities In Russia, Ukraine, and Belarus. Cambridge: Cambridge university press, 2006.
  Russen, Oekraïners en Belarussen worden traditioneel gezien als “broedervolkeren”. Serhii Plokhy gaat in dit boek na waar dit beeld vandaan komt. Plokhy is een van de meest geprezen Oekraïnespecialisten. Hij kreeg meerdere prijzen voor zijn onderzoek.
• Plokhy, Serhii. The Frontline: Essays On Ukraine's Past and Present.
  Deze bundel essays van de gerenommeerde onderzoeker Serhii Plokhy focust op verscheidene heikele aspecten in de lange geschiedenis van Oekraïne, vanaf het prille begin tot de Russische agressie in de laatste jaren. Belangrijk is dat deze bundel niet alleen in relatie tot Rusland / de Sovjet-Unie bekijkt, maar in een bredere, globale context.
• Schmid, Ulrich, and Oksana Myshlovska. Regionalism Without Regions : Reconceptualizing Ukraine's Heterogeneity. Budapest: Central European University Press, 2019.
  De auteurs van de papers in deze bundel - historici, sociologen, antropologen, economisten, letterkundigen en taalkundigen - bekijken de natie Oekraïne als de som van haar regio’s, in al haar heterogeniteit en diversiteit. De bundel stelt op die manier de traditionele idee van de natiestaat in vraag.
  
• Deutsch, Nathaniel. The Jewish Dark Continent : Life and Death In the Russian Pale of Settlement.
  Rond 1900 leefde 40% van alle joden in de wereld in de “Pale of Settlement”, een gebied tussen de Baltische en de Zwarte Zee. Het boek geeft een unieke inkijk in de folklore en het dagelijks leven van deze joden aan de hand van authentieke documenten, verzameld in het begin van de 20ste eeuw door een sociaal-revolutionair en aspirerend etnograaf die zichzelf ‘An-ski’ noemde.
  
• Shkandrij, Myroslav. Jews In Ukrainian Literature: Representation and Identity.
  Door het bestaan van de “Pale of Settlement” is de Oekraïense cultuur lange tijd verweven geweest met de joodse cultuur. In dit boek belicht Myroslav Shkandrij hoe dat gegeven de Oekraïense literatuur beïnvloed heeft.
• Wolfthal, Maurice. The Pogroms In Ukraine, 1918-19: Prelude to the Holocaust.
  De joodse aanwezigheid in Oekraïne zorgde in het begin van de 20ste eeuw voor veel wrijvingen, die uiteindelijk uitmondden in “pogroms”, een woord dat we in het Nederlands helaas geïmporteerd hebben uit het Russisch. Tussen 1918 en 1921 werden om en bij de 100 000 joden slachtoffer van pogroms. Nokhem Shtif, een eminent Jiddisch linguïst en sociaal activist, registreerde in de nasleep van de pogroms het leed van de slachtoffers in Kyiv. Zijn bevindingen werden vertaald en van een inleiding voorzien door Maurice Wolfthal.
• O'Rourke, Shane. The Cossacks. Manchester: Manchester university press, 2007.
  Dit monumentaal boek schetst 500 jaar kozakkendom en toont de lezer waar de link zit tussen de ruitergemeenschap uit de steppe en Poetin’s brutale stoottroepen vandaag.
  
• Krasinski, H. The Cossacks of the Ukraine : Comprising Biographical Notices of the Most Celebrated Cossack Chiefs Or Attamans ... and a Description of the Ukraine. With a Memoir of Princess Tarakanof, and Some Particulars Respecting Catharine Ii., of Russia, and Her Favourites. London, 1848.
  Een unieke bron uit de 19de eeuw, met een afzonderlijk hoofdstuk getiteld “A Description of the Ukraine”. Dit hoofdstuk weerlegt het discours van Poetin dat “Oekraïne eigenlijk nooit bestaan heeft”.
  
• Huntington, Samuel P. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York (N.Y.): Simon and Schuster, 1996.
  

  Culturele en religieuze breuklijnen zijn voor de Amerikaanse politieke wetenschapper Samuel Huntington van doorslaggevend politiek belang in de wereld na de Koude Oorlog. Oekraïne is in zijn ogen fundamenteel gespleten wegens het verschil tussen het (oosters-) katholieke Westen van het land en Russisch-orthodox georiënteerde Oosten.

• Jansen, Marc. Grensland : Een Geschiedenis Van Oekraïne. Amsterdam: van Oorschot, 2014.
  In een bevattelijke Nederlandstalige synthese omschrijft Jansen de positie van Oekraïne als grensland - tussen  Polen-Litouwen, Rusland, het Habsburgse en het Ottomaanse Rijk. Een must-read voor iedereen die iets over de complexe en veelzijdige geschiedenis wil weten.
  
• Wheeler-Bennett, John Wheeler. Brest-litovsk : the Forgotten Peace, March 1918. London: MacMillan, 1966.
  De Duitse overwinning aan het Oostfront werd op 3 maart 1918 bezegeld door de Vrede van Brest-Litovsk. Rusland moest Oekraïne afstaan dat een satelietstaat van Duitsland werd, om de Duitse oostflank te beschermen. De Duitse nederlaag in de herfst van 1918 sloeg de basis voor die constructie weg.
• Veidlinger, Jeffrey. In the Shadow of the Shtetl: Small-town Jewish Life In Soviet Ukraine.
  De holocaust vernietigde bijna volledig het joodse leven in Oost-Europa. De overlevenden bouwden hun vroegere gemeenschappen weer op. Jeffrey Veidlinger gaat uitgebreid in op deze gemeenschappen en hun herinneringen aan het joodse leven voor wereldoorlog, tijdens de Holocaust en onder het communisme.
• Kármán, Gábor. Tributaries and Peripheries of the Ottoman Empire.
  Deze bundel bevat studies die dieper ingaan op de verhouding van het Osmaanse Rijk met de naburige periferieën, waaronder Oekraïne. De bundel werpt een ander licht op Oekraïne als grensland, deze keer vanuit het standpunt van het Osmaanse Rijk.
• Boeck, Brian J. Imperial Boundaries : Cossack Communities and Empire-building In the Age of Peter the Great. Cambridge: Cambridge university press, 2009.
  Dit boek behandelt de imperiale ambities van het Russische Rijk en de impact ervan op de Donkozakken. Brian Boek focust daarbij op de rivaliteit tussen het Russische en Ottomaanse Rijk in het gebied ten noorden van de Zwarte Zee en het effect daarvan op de Donkozakken. Zij werden van een open, democratische, multi-etnische gemeenschap gedwongen tot een gesloten, etnische gemeenschap die zich vooral bezig moest houden met militaire aangelegenheden. Peter I vernietigde het oude steppeleven en creëerde op die manier een nieuwe, imperiale Kozakkenorde die nog maar weinig gemeen heeft met het oorspronkelijke Kozakkenbestaan.
  
• Seegel, Steven. Mapping Europe's Borderlands : Russian Cartography In the Age of Empire. Chicago: University of Chicago Press, 2012.
  Kaarten zijn niet alleen een bron van informatie, maar ook een middel voor staten en naties om macht uit te oefenen. Steven Seegel gaat dieper in op de rol van kaarten en kaartenmakers in Rusland, maar even goed op het belang ervan voor de vorming van identiteiten en instituties in Ruslands buren en de niet-Russische rijksdelen van het Russische keizerrijk - Polen, Litouwen en, bovenal, Oekraïne.

19/05-08/06/2022 Grensland / Bloedland

Over Oekraïne tijdens de 20ste eeuw.

/

Bloedland Oekraïne. Die titel lijkt zo uit het nieuws van vandaag te komen. De bloederige beelden van Boetsja, Marioepol en talloze andere plaatsen in Oekraïne staan immers op ons netvlies gebrand. De kwalificatie van Oekraïne als ‘bloedland’ is echter al meer dan een decennium oud. Zij werd gemunt door de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. In 2010 verscheen van zijn hand Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. In dat boek analyseert Snyder hoe het samenspel van de imperiale projecten van Hitler en Stalin vanaf het einde van de jaren 1920 een ongekende bloedtol eiste in het gebied tussen de Baltische en de Zwarte Zee. 

Van alle landen in deze uitgestrekte regio was Oekraïne misschien wel hét bloedland bij uitstek gezien zijn centrale plek in de stalinistische en nationaalsocialistische ambities. Stalins politiek van collectivisering van de landbouw en grootschalige – en versnelde – industrialisering veroorzaakten in 1932-1933 een hongersnood (de ‘Holodomor’). Deze hongersnood eiste  3 miljoen slachtoffers en wordt vandaag in Oekraïne officieel als een genocide betiteld. 

In Hitlers streven naar een autarkisch Groot-Germaans rijk speelde de vruchtbare ‘Zwarte aarde’ van Oekraïne een centrale rol. Hitlers Vernichtungskrieg had er dan ook een ongekend dodelijke impact. De Slavische bevolking moest gedecimeerd worden om plaats te maken voor Germaanse boerenkolonisten. En aangezien het gros van de Sovjetjoden in Oekraïne woonde, vormde het gebied meteen ook het brandpunt van de jodenuitroeiing. De bijzondere positie die het gebied in de plannen van Hitler innam, wordt benadrukt door de creatie van een Reichskommissariat Ukraine. Dat moest de komst van de Duitse kolonisatoren na de oorlog voorbereiden (het zogenaamde Generalplan Ost).

Maar zelfs het einde van de Tweede Wereldoorlog vormde geen rustpunt voor de regio. Zo werden de Krim-Tataren in 1944 collectief naar Oezbekistan gedeporteerd omdat Stalin hen er in zijn paranoia van verdacht te hebben gecollaboreerd met de Nazi’s. Maar ook de andere bewoners van het gebied werden onderworpen aan een nieuwe golf van stalinistische repressies: iedereen die contact had gehad met de bezetter werd als potentieel verdacht gezien en mogelijks vervolgd.

//

Niet enkel vandaag en tijdens de Tweede Wereldoorlog was Oekraïne wegens zijn geopolitiek belang het lot van een ‘bloedland’ beschoren. Ook al eerder in de twintigste eeuw was er sprake van intens politiek geweld. 

Tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten Oekraïners in het Russische en Oostenrijks-Hongaarse leger (het westen van het huidige Oekraïne behoorde immers tot de dubbelmonarchie). De frontlijn bewoog meermaals over het land en liet een spoor van vernieling achter. 

Als onderdeel van het proces van de desintegratie van het Russische en Habsburgse rijk, kwam het in het huidige Oekraïne tot een slepende factiestrijd in de laatste dagen van de Eerste Wereldoorlog. Communisten, “Witten” (pro-Russische monarchisten) en Oekraïense nationalisten namen het tegen elkaar op en ook Poolse en Franse troepen intervenieerden. Joodse inwoners werden in deze conflicten het mikpunt van grootschalige pogroms. 

Nog voor de ondertekening van de Vrede van Brest-Litovsk in 1918 (waarbij de vijandigheden tussen Duitsland en Rusland werden beëindigd, nog lang voor het einde van Wereldoorlog I op 11 november 1918) was in Sint-Petersburg de Oktoberrevolutie uitgebroken die de kaart en de geschiedenis van Europa drastisch zou vertekenen. In december 1917 werd de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek opgericht, al was dat in eerste instantie relatief symbolisch. De Bolsjewieken steunden deze vroege Sovjetrepubliek, maar onsuccesvol: Duitsland bood steun aan de oppositie (maar de facto nam het algauw Oekraïne over). In oostelijk Galicië (tot dan deel van Oostenrijk-Hongarije)  kwam er een onafhankelijke West-Oekraïense staat, maar het gebied werd ook geclaimd door Polen. Na het einde van Wereldoorlog I, meer bepaald tussen 1918 en 1920, was het gebied namelijk voornamelijk in handen van de ‘Witte’ troepen die tijdens de bloedige Russische burgeroorlog de kant van de conservatieve monarchisten kozen, tegen het ‘Rode’ leger van de bolsjewieken. Ook manifesteerden zich nog Oekraïense nationalisten, boeren-anarchisten en sociaal-revolutionairen. Ook in die periode (1919) vonden in en rond Kyiv / Kiev een reeks anti-joodse pogroms plaats.

Pas na de Pools-Bolsjewistische oorlog in 1921 kwam er relatieve rust: Oost-Galicië ging naar Polen, en de rest van Oekraïne ging op in de Onafhankelijke Socialistische Sovjetrepubliek Oekraïne.

• Dornik, Wolfram. Emergence of Ukraine : Self-determination, Occupation, and War In Ukraine, 1917–1922. Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 2015.
  Drie experten - Georgy Kasyanov (Oekraïne), Wolfram Dornik (Oostenrijk) en Peter Lieb (Duitsland) - brengen een schare andere specialisten bij elkaar om hun licht te laten schijnen op de vorming van de onafhankelijke Oekraïense in de nasleep van Wereldoorlog I. Deze bundel is in het Duits, Engels en Oekraïens te raadplegen.
• Yekelchyk, Serhy. Stalin's Empire of Memory : Russian-ukrainian Relations In the Soviet Historical Imagination. Toronto: University of Toronto press, 2004.
  Serhy Yekelchyk biedt een boeiende analyse van hoe het verleden werd herinnerd onder Stalin, en dan in het bijzonder met betrekking tot Oekraïne. Yekelchyk toont aan dat de Sovjet-Unie probeerde om de geschiedkundige verbeelding van haar niet-Russische delen te controleren en te vervangen door een dominante blik waarin Ruslands glorieuze verleden centraal stond, maar daar nooit echt in slaagde.
• Pantti, Mervi. Media and the Ukraine Crisis : Hybrid Media Practices and Narratives of Conflict. New York (N.Y.): Lang, 2016
  Deze verzameling papers biedt een boeiend overzicht van en inzicht in de diverse manieren waarop nieuwe informatietechnologie en “hybrid media” moderne oorlogsvoering veranderd hebben.
• Graziosi, Andrea, Lubomyr A Hajda, and Halyna Hryn. After the Holodomor : the Enduring Impact of the Great Famine On Ukraine. Cambridge (Mass.): Harvard Ukrainian research institute, 2013.
  Stalin’s landbouwbeleid in Oekraïne leidde in de jaren ‘30 tot een enorme hongersnood. Hierbij lieten miljoenen mensen het leven. De ‘Holodomor’ bleef lange tijd ongekend en onbelicht. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het toegankelijk worden van diverse archieven is de precieze omvang van deze tragedie pas echt duidelijk geworden. In deze bundel werpt het wereldvermaarde Ukrainian Research Institute van de Universiteit van Harvard licht op een hele rij aspecten - de Holodomor zelf, de gevolgen voor WOII en de jaren erna, en de herinnering aan de tragedie in hedendaags Oekraïne.
• Pabriks, Artis, and Andis Kudors. The War In Ukraine : Lessons for Europe. Rīga: The Centre for East European Policy Studies , 2015.
  Huidig minister van Defensie van Letland en voormalig Europees parlementslid Artis Pabriks redigeerde deze collectie papers over een reeks pertinente vragen voor Europa: hoe effectief zijn de Europese sancties tegen Rusland?; hoe gaat Europa best om met Ruslands “new world order”? Deze bundel kwam al in 2015 uit, kort na het Krimdebacle.
• Velychenko, Stephen. Propaganda In Revolutionary Ukraine : Leaflets, Pamphlets, and Cartoons, 1917-1922. Toronto, Ontario, Canada: University of Toronto Press, 2019.
  Tussen de revolutie van 1917 en het ontstaan van de USSR in 1922 in was Oekraïne (relatief) onafhankelijk - weliswaar in verschillende gedaantes - met een eigen informatie- en propagandabeleid. Dit boekwerk bevat meer dan 300 reproducties van propagandadocumenten en biedt een interessant inzicht in deze tumultueuze periode.
• Applebaum, Anne. Red Famine : Stalin's War On Ukraine. New York (N.Y.): Doubleday, 2017.
  De dodelijke hongersnood tijdens de jaren 1930 was niet zomaar de ongewilde uitkomst van Stalins collectivisering van de landbouw, maar werd volgens de Pools-Amerikaanse historica en journaliste Applebaum bewust in de hand gewerkt om de Oekraïense boerenbevolking te vernietigen.
• Snyder, Timothy, Patty Adelaar, and Ton Heuvelmans. Bloedlanden : Europa Tussen Hitler En Stalin. Amsterdam: Ambo, 2011.
  Hét moderne standaardwerk over de bloedige bladzijden in de geschiedenis van Oekraïne - en in bredere zin Midden-Europa - in de 20ste eeuw. De ondertitel is niet toevallig “Tussen Hitler en Stalin”.
• Mazower, Mark. Hitler's Empire : Nazi Rule In Occupied Europe. London: Allen Lane, 2008.
  Volgens Mazower was het imperium van Hitler in Europa gebouwd op één grote illusie. Met in het oosten van zijn rijk vooral plannen voor ontvolking, ten voordele van nog aan te leggen autowegen…
• Littell, Jonathan. Les Bienveillantes : Roman. Paris: Gallimard, 2006.
  Spraakmakende roman geschreven vanuit het perspectief van een SS-officier over zijn rol in de uitroeiing van de Joden in Oost-Europa, bijvoorbeeld over het bloedbad bij Babi Jar bij Kiev.
• Masha Gessen. The future is history : how totalitarianism reclaimed Russia. New York (N.Y.) : Riverhead books, 2017.
  Dit is niet direct een boek over Oekraïne maar het belicht, weliswaar vanuit het Russische standpunt, hoe Oekraïne ook in de 21ste eeuw nog maar eens een “bloedland” is kunnen worden.
• Snyder, Timothy. Black Earth : the Holocaust As History and Warning. First edition. New York: Crown, Tim Duggan Books, 2015.
  De zwarte aarde verwijst naar Oekraïne, één van de zwaartepunten van de Judeocide. Het boek uit 2015 houdt ook een waarschuwing in tegen Poetin: diens annexatie van de Krim en ontkenning van het bestaan van een Oekraïense natie is voor Snyder gestoeld op denkbeelden die verwant zijn aan die van Hitler.
• Snyder, Timothy. The Reconstruction of Nations : Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999. New Haven (Conn.): Yale university press, 2003.
  Snyder schetst het ontstaan van vier naties over vier eeuwen heen. Een boeiend verhaal van nationalisme en natievorming, dat niet zonder bloedvergieten verlopen is.
• Liber, George O. Total Wars and the Making of Modern Ukraine, 1914-1954. Toronto: University of Toronto press, 2016.
  15 miljoen - zo groot was de “oversterfte” in Oekraïne tussen 1914 en 1954. 15 miljoen. Dit was het resultaat van twee wereldoorlogen, een revolutie annex burgeroorlog, en de terreur van Stalin.

28/04-18/05/2022 Grensland / Cultuurland

Onder de noemer 'Grensland - Cultuurland' wordt literatuur (en cultuur) uit, over en van Oekraïne belicht.

/

Een onuitputtelijke bron van inspiratie. De thuishaven van menig groots schrijver en kunstenaar. Regio met steden die tot de verbeelding spreken, zoals Kiëv en het kosmopolitische Odes(s)a. Een opzichzelfstaande cultuur, weliswaar in wisselwerking met, in de schaduw van en / of in oppositie tegen de grote buren, Rusland en het Habsburgse Rijk. 

‘Klein-Rusland’, zo werd Oekraïne genoemd toen het nog een deel van het Russische Keizerrijk was. Dat ‘klein’ hield geen minachting voor het Oekraïense volk in: het is een louter geografische benaming, overgenomen van de Byzantijnen. Wel werd er met enige (weliswaar toch imperiale) sympathie naar Oekraïne gekeken, alsof het een ietwat exotische regio was. Exotisch of niet, Oekraïne werd vooral aanzien als een regio met een eigen identiteit en taal, maar als onderdeel van het grotere Russische geheel.

Het wat exotische karakter van Oekraïne was een van de (vele) redenen waarom aan het begin van de 19e eeuw de werken van de ‘Klein-Russische’ schrijver Mikola (Oekraïens) / Nikolaj (Russisch) Gogol’ zo populair waren. Hij liet zich inspireren door de lokale bevolking, tradities en geschiedenis voor zijn verhalenbundel Avonden op een dorp nabij Dikanka 1831-1832) en de novelle Taras Boelba (1935). Met zijn Oekraïense werken boekte Gogol’ zoveel succes dat hij nog tijdens zijn leven het etiket ‘Russisch schrijver’ kreeg opgekleefd. 

Andere schrijvers en intellectuelen voelden er niets voor om als ‘Russisch’ te worden beschouwd, zeker wanneer tsaar Nikolaj I (1825-1855) een steeds sterkere politiek van russificatie ging voeren in de niet-Russische gebieden van het Keizerrijk. Deze schrijvers en intellectuelen werden vervolgd voor hun ideeën. Een van hen was Taras Sjevtsjenko, een generatiegenoot van Gogol’, maar bovenal op-en-top Oekraïens kunstenaar en dichter. De auteur van de dichtbundel Kobzar (1840) wordt gezien als de ‘schepper’ van de Oekraïense standaardtaal, en zijn poëzie het begin van een aparte, Oekraïense literaire traditie.

//

De ontwikkeling van een eigen literatuur en cultuur liep niet altijd even vlot in Oekraïne, onder meer door de culturele dominantie van de “grote broer” Rusland. Zowel in tsaristisch Rusland als later in de Sovjet-Unie bleef de Russische cultuur in Oekraïne sterk staan, niet het minst door de talrijke aanwezigheid van etnische Russen in het gebied.

Andere culturele invloed kwam van (West-)Europa. Na de inval van de Mongolen gingen grote delen van het ooit machtige Kiëv-Roes bij het Pools-Litouwse Gemenebest horen. In een latere fase drukte ook het Habsburgse Rijk - sinds 1772 bezitter van een groot deel van het huidige Oekraïne - een heuse stempel gedrukt op Oekraïne. Binnen de Habsburgse context was er ook veel ruimte voor de Oekraïense eigenheid. Zo kreeg Galicië de toestemming om onderwijs in het Oekraïens te organiseren.

Na de Oktoberrevolutie van 1917 werd Oekraïne een van de 15 deelrepublieken van de Sovjet-Unie. Dat bood mogelijkheden voor de ontwikkeling van een eigen cultuurpolitiek, maar toch steeds in relatie tot de veel grotere, dominante (of zelfs steeds meer dominante) en overkoepelende Russische cultuur.

Sinds de val van de Sovjet-Unie en het wegvallen van de Russische dominantie kwamen er meer spanningen, maar de Oekraïense cultuur was in de post-Sovjetjaren eerder inclusief. Een goed voorbeeld is het voormalig humorcollectief van huidig Oekraïens president Zelensky, Wijk 95: in de sketches werden Russisch en Oekraïens vlotjes naast en door elkaar gebruikt. 

Een breekpunt in de culturele relaties tussen de beiden naties is 2014, het jaar waarin de Krim door Rusland bezet en geannexeerd werd, en er een heuse “soft power” cultuuroorlog uitbrak, als prelude op de “hard power” confrontatie van vandaag.

• Maksymčuk, Oksana, Max Rosochinsky, and Il'ja Kaminskij. Words for War : New Poems From Ukraine. Boston (Mass.): Academic studies press, 2017.
  Sinds de start van het gewapende conflict in Oost-Oekraïne ontwikkelde zich een nieuwe trend in de Oekraïense poëzie: oorlogspoëzie. Hier vind je een collectie gedichten met het hele spectrum van wat een oorlog met zich meebrengt, van trauma tot heroïek.
• Škandrij, Myroslav. Avant-garde Art In Ukraine, 1910-1930 : Contested Memory. Boston (Mass.): Academic studies press, 2019.
  Wanneer je Avant-Garde zegt, denk je misschien vooral aan de Russische Avant-Garde. Nochtans zijn vele grote namen uit de Avant-Garde Oekraïners of uit Oekraïne afkomstig. Deze studie focust specifiek op de Oekraïense kant van de Avant-Garde.
• Hinrichs, Jan Paul. De Mythe Van Odessa. Amsterdam: Lubberhuizen, 2011.
  In de geschiedenis van Oekraïne is Odessa altijd al een kosmopolitisch buitenbeentje en een smeltkroes van culturen geweest. Hinrichs vertelt aan de hand van de ervaringen van 7 auteurs over de symbolische betekenis van de havenstad voor de 20ste eeuw.
• Gogol', Nikolaj Vasil'evič, and Marko Fondse. Taras Boeljba. Amsterdam: Veen, n.d.
  De historische novelle Taras Boelba vertelt het levensverhaal van Zaporozje-kozak Taras Boelba en zijn twee zonen, Ostap en Andriy. Samen trekken ze ten strijde tegen de katholieke Polen, die heer en meester zijn over Oekraïne ten westen van de Dnjepr. De novelle stelt de heldenmoed en het doorzettingsvermogen van de Oekraïense kozakken centraal, maar schildert joden, Polen en Osmanen negatief af.
• Bojanowska, Edyta M. Nikolai Gogol : Between Ukrainian and Russian Nationalism. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2007.
  Mikola / Nikolaj Gogol was een etnische Oekraïner, maar werd bekend als Russisch schrijver. Zijn etnische achtergrond en de verhoudingen tussen Oekraïne en Rusland had een grote invloed op zijn werk. Precies die wisselwerking staat centraal in Bojanowska’s onderzoek.
• Ladygina, Yuliya V. Bridging East and West : Ol'ha Kobylians'ka, Ukraine's Pioneering Modernist. Toronto: University of Toronto Press, 2019.
  Feminisme, populisme, nationalisme, Nietzsche, transculturalisme, Avant-Garde. Op het eerste gezicht een vreemde combinatie, maar de Oekraïense Ol’ha Kobyljans’ka heeft het allemaal.
• Conrad. Heart of Darkness. HarperCollins Publishers, 2010.
  Internationaler dan dit krijg je het niet: een Pool uit Oekraïne verhuist naar Engeland, schrijft er een klassieker over Congo die later door een Amerikaan wordt verfilmd in Vietnam.
  The horror!
  The horror!
• Palko, Olena. Making Ukraine Soviet : Literature and Cultural Politics Under Lenin and Stalin. London: Bloomsbury, 2021.
  De meeste studies die focussen op Sovjetcultuur gaan uit van imitatie als belangrijkste principe: de periferie imiteerde het centrum, Moskou. Olena Palko stelt dit principe in vraag voor Oekraïne. Zij geeft aan dat het uiteindelijke resultaat - een gesovjetiseerde Oekraïense cultuur - eigenlijk een mix is van zowel bottomup (lokale) als top-down (gestuurd vanuit Moskou) initiatieven. Een frisse blik op een complexe materie.
• Babel', Isaak Emmanuilovič, et al. Contes D'odessa. Paris: Gallimard, 2003.
  De joods-Russische schrijver Isaak Babel’ geeft een bijzondere blik op de kosmopolitische stad Odessa / Odesa rond de eeuwwisseling, en dan vooral het kleurrijke misdaadmilieu. Taalvirtuositeit en menselijke gruwel komen hier samen.
• Wist-je-datje: deze twee monumenten van de Russische 20-ste eeuwse literatuur zaten samen op school in… Kiev. En ontmoetten elkaar vele jaren later, berooid, terug in Moskou.
  • Bulgakov, Michail Afanas'evič, Aai Prins, and Marko Fondse. Verzamelde Werken / M. A. Boelgakov. Amsterdam: Van Oorschot, 1994.
    De handeling van de ‘Witte Garde’ speelt zich in Oekraïne af tijdens de burgeroorlog (1918) en is grotendeels gebaseerd op Boelgakovs eigen ervaringen.
  • Paustovskij, Konstantin Georgievič, and Wim Hartog. Verre Jaren : Herinneringen Uit Het Tsaristische Rusland. Amsterdam: Arbeiderspers, 1983.
    Meester-verteller Paustovski schetst in het  eerste deel van zijn autobiografie een heel persoonlijk beeld van Oekraïne net voor WO I en de revolutie.
• Néret, Gilles, Nicolet Breukelaar, and Kazimir Severinovič Malevič. Kazimir Malevich En Het Suprematisme 1878-1935. Köln: Taschen, 2007.
  Malevitsj wordt misschien niet direct als een  Oekraïner beschouwd, maar als zoon van Poolse ouders, geboren in Kiëv, werd hij wel sterk geïnspireerd door het land. Zijn eerste schilderlessen kreeg hij dan ook in zijn geboortestad Kiëv en het  Oekraïense landschap dat hij als kind leerde kennen, bleef een bron van inspiratie in heel wat van zijn werken.
• Chersonskij, Boris Grigor'evič, and Thomas Langerak. Familiearchief. Amsterdam: Pegasus, 2014.
  Familiearchief is een roman in gedichten van de joods-Russische schrijver Boris Chersonski uit Odessa. De roman vertelt de geschiedenis van een Joods-Russische familie in Oekraïne en Moldavië tijdens de 20e eeuw. Vertaald door het vertaalcollectief van UGent-emeritus Thomas Langerak.

(c)

Ben Dhooge

Piet Van Poucke

Antoon Vrints

Locatie

Inkomhal Rozier 44, 9000 Gent. Ma-vrij 8u-22u.