Universiteit Gent - Dies Natalis 2023
Slotrede

Geachte genodigden
Beste collega’s, beste studenten
Goede vrienden van de Universiteit Gent
Dag UGent’ers

Vandaag hebben we zeven eredoctoraten uitgereikt. Aan wetenschappers die we bewonderen; die ons inspireren; die top zijn in hun vakgebied; die hun mening sterk durven te poneren. Aan mensen die grenzen verleggen in onze samenleving; die voorlopers zijn in hun engagement; die de dialoog stimuleren; die als pioniers onbegane paden betreden.

Beste Bernd, Frans, Jaap, Jeffrey, Pieter en Sarah

Ik dank jullie uit naam van alle UGent’ers om hier vandaag samen met ons onze Dies Natalis te vieren en het eredoctoraat van de Universiteit Gent in ontvangst te nemen. Wij zijn uitermate trots op jullie. Vanaf nu rekenen we jullie tot onze universitaire gemeenschap. Van harte welkom!

Professor Hany BABU kon vandaag niét bij ons zijn. Maar in gedachten is hij er wel. Ook hij behoort nu tot onze universitaire gemeenschap. Ook op de toekenning van zijn eredoctoraat zijn we uitermate trots.

Straks zullen we het glas heffen. Eerst wil ik nog enkele woorden richten tot jullie hier in onze Aula Academica en tot al wie deze zitting online aan het volgen is.

Laat me beginnen met een terugblik, meer bepaald op mijn slotwoord tijdens de Dies Natalis-viering van vorig jaar. Ik herinner me nog heel goed hoe ik toen tot het laatste moment aan die speech heb gesleuteld; mijn woorden en zinnen heb gewikt en gewogen.

U weet ongetwijfeld waarover ik het heb.

Grensoverschrijdend gedrag, meldpunt

Voorjaar 2022. Verhalen van grensoverschrijdend gedrag die toen in de media verschenen, schetsten een onfraai beeld van de universiteiten. Ook van onze universiteit. Ik heb er toen hier, in deze Aula, voor gepleit om te stoppen met het ophouden van schone schijn. Ik pleitte ervoor om waarheden onder ogen te durven zien; die te durven erkennen; die te durven uitspreken en vervolgens concrete - soms zelfs radicale - stappen te durven zetten om te komen tot een cultuur van respectvol omgaan met elkaar.

We zijn nu een jaar later. Is intussen alles opgelost? Neen.
Is er nog grensoverschrijdend gedrag aan de UGent? Ja.

Maar ik geloof dat we een andere, nieuwe weg zijn ingeslagen. Waarbij we onze eigen procedures in vraag durven te stellen en bij te sturen. Waarbij we onze interne meldpunten kritisch durven te bekijken, prioritair rekening houdend met de noden van wie grensoverschrijdend gedrag wil melden. Met respect voor de rechten van álle betrokkenen bovendien. Inclusief onze plicht om meldingen van grensoverschrijdend gedrag of machtsmisbruik à charge en à décharge te onderzoeken.

De Vlaamse Regering werkt momenteel aan de creatie van een extern meldpunt voor grensoverschrijdend gedrag in het hoger onderwijs, als onderdeel van het nieuwe Vlaams Mensenrechteninstituut. Ik heb het al meermaals publiek gezegd, tot in het Vlaams Parlement toe: ik ben voorstander van het idee om een centraal meldpunt voor het hoger onderwijs op te richten binnen het Vlaams Mensenrechteninstituut. Uiteraard op voorwaarde dat dit meldpunt laagdrempelig wordt en onder meer regelgeving op het vlak van vertrouwelijkheid en privacy zal respecteren.

Ik roep de Vlaamse Regering dan ook op om daar concreet en snel werk van te maken. Het centraal meldpunt komt er beter morgen dan overmorgen.

Vrijheden en multiperspectivisme

Geachte genodigden, beste UGent’ers

Vandaag vieren we bij uitstek de wetenschap. Die kan niet gedijen zonder vrijheid van meningsuiting, academische vrijheid en multiperspectivisme. Dat zijn voor ons geen louter theoretische concepten of grote principes die slechts van nut zijn in beleids- of andere documenten. Ze behoren tot de kern van wie en wat we zijn. Vrijheid van meningsuiting, academische vrijheid en multiperspectivisme zijn bovendien voor álle UGent'ers van tel. Ongeacht hun rol, rang of stand.

Vrijheid van meningsuiting

Vrijheid van meningsuiting. Ze geldt inderdaad voor iedereen, dus ook voor academici. Wie dan ook mag om het even welke mening hebben en die verkondigen. Ten aanzien van vrije meningsuiting kan voor mij maar één beperking gelden: expliciete regelgeving, zoals wetgeving die racisme of aanzetten tot geweld verbiedt.

Wie wil in een wereld leven waarin iemands woorden en zinnen worden gecensureerd, ons doen en laten worden gecontroleerd, gedachten worden gekortwiekt? Ik wil dat niet. U ook niet, neem ik aan. Laat ons het recht op vrije meningsuiting dus koesteren én verdedigen.

Soms wordt mij gevraagd om deze of gene niet langer een podium te bieden, bijvoorbeeld door een collega geen les meer te laten geven of door iemand niet te laten spreken binnen de UGent. Iemand onderwerpen aan dergelijke vormen van de-platforming (of zelfs cancelen) vind ik zéér verregaand en in de regel ongepast. Er moet integendeel maximaal worden ingezet op spraak en tegenspraak, op basis van argumenten en tegenargumenten. De-platforming kan (en moet) alleen na bewezen en als dusdanig uitgesproken inbreuken.

Ik zal als rector dus nooit iemand de toegang tot het spreekgestoelte ontzeggen louter omdat die een mening verkondigt die kritisch is, kwetsend kan overkomen, niet de mijne of niet de uwe is.

Academische vrijheid

Op een dag als vandaag is het zinvol om naast vrijheid van meningsuiting ook het belang van academische vrijheid te benadrukken. Beide vormen van vrijheid zijn aan elkaar verwant maar ze verschillen wel degelijk van elkaar. Academische vrijheid houdt in dat academici onderzoek mogen doen over om het even welk onderwerp en in hun hoedanigheid van academici maximale vrijheid moeten krijgen om over hun onderzoek te communiceren en hun mening daarover te uiten. Zo is negationisme in ons land bij wet verboden maar onderzoek doen naar de zin van dit verbod of dit verbod expliciet in vraag stellen, mag wél.

Academische vrijheid houdt in dat in het bijzonder overheden - inclusief academische overheden - academici niet kunnen verbieden om onderzoek naar thema x of y te doen, en daarover te communiceren. Maar wanneer academici aan het woord zijn, moet hun denken en spreken de wetenschappelijke toets doorstaan. Academici toetsen hun ideeën actief aan de ideeën van anderen. Ideeën moéten in vraag worden gesteld. Academici streven niet alleen de bevestiging van hun ideeën na, maar ook de falsificatie ervan. Ze dulden tegenspraak. In de beslotenheid van de academische ruimte én op publieke fora. Ook wanneer die tegenspraak onwelgevallig is. Ongeacht wie tegenspreekt.

Academische vrijheid houdt bovendien in dat niemand kan worden verplicht om onderzoek te doen naar thema x of y. Dat is een aspect van academische vrijheid waarvan het belang naar mijn gevoel te vaak wordt onderschat.

Is academische vrijheid onbeperkt? Neen, net zoals vrije meningsuiting niet onbeperkt is, is academische vrijheid dat evenmin. Academici dienen de basisprincipes van wetenschappelijke integriteit na te streven. Voor academici die verbonden zijn aan de UGent zijn dat de principes die zijn vastgelegd in de zogenaamde ALLEA-code (All European Academies, de Europese Federatie van Academies van Wetenschappen en Geesteswetenschappen).

Die basisprincipes zijn: betrouwbaarheid, eerlijkheid, respect en verantwoordelijkheid.

Betrouwbaarheid, eerlijkheid, respect en verantwoordelijkheid: het zijn begrippen die ertoe doen aan de Universiteit Gent.

Vrijheid als lesgever

En hoe zit het met wat tijdens lessen wel of niet kan worden verteld? Ook hier geldt dat aan lesgevers van onze universiteit een maximale vrijheid moet worden gegund en ook wórdt gegund, zolang hun onderwijs gebaseerd is op wetenschappelijk onderzoek, op een wetenschappelijk verantwoorde aanpak tout court en op multiperspectivisme.

Academici mogen van mij de grootst mogelijke onzin verkondigen, op sociale of via andere media, en ongeacht de mate waarin ze over een bepaald thema wetenschappelijke expertise hebben. Dat behoort tot hun vrijheid van meningsuiting, zoals het tot de vrijheid (en eigenlijk ook de opdracht) van anderen behoort om ze desgevallend van antwoord te dienen. Ik zal die vrijheid altijd verdedigen, ten aanzien van iedereen. Maar van universitair onderwijs en lesmateriaal wordt verwacht dat het aan academische standaarden voldoet. Dat zijn we aan onze studenten, aan onze missie als academici, aan onze missie als UGent'ers en aan de maatschappij als geheel verplicht.

De onderwijsvisie van de Universiteit Gent, die expliciet uitgaat van multiperspectivisme, impliceert dat kritische zin, perspectiefwisseling, openheid, pluralisme en tolerantie tegenover afwijkende gezichtspunten in onze onderwijspraktijk een centrale plaats krijgen. De UGent vormt haar studenten tot mensen die buiten evidenties kunnen stappen, die outside the box kunnen redeneren, complexe probleemstellingen met een frisse blik benaderen en oplossingsgericht werken. Voor een pensée unique is aan de UGent geen plaats.

Hoop, vertrouwen, verantwoordelijkheid

Beste genodigden
We zijn bijna aan het einde gekomen van deze zitting.

Maar er is nog iets waarover we het moeten hebben.

Zoals velen onder u weten zal de raad van bestuur van onze universiteit binnen enkele dagen een aantal contouren vastleggen met betrekking tot de wijze waarop de UGent haar kerntaken onderwijs, onderzoek en dienstverlening in de toekomst kan uitvoeren, en dit binnen een financieel haalbaar kader.

We staan voor bijzondere uitdagingen. Samen met het hele management van de UGent heb ik er vertrouwen in dat we die aankunnen.
Op voorwaarde dat we het samen doen.
Op voorwaarde dat geen intentieprocessen als onderhandelings- of communicatiemiddel worden ingezet.
Op voorwaarde dat mensen niet onterecht woorden in de mond of de pen wordt gelegd.
Op voorwaarde dat alle betrokken actoren eerlijkheid aan de dag leggen.
Op voorwaarde dat we er geen debat van 'zij' tegen 'wij' van maken. Want daar wordt niemand beter van.

Een gerichte focus op de uitvoering en ondersteuning van onze kerntaken onderwijs, onderzoek en dienstverlening: dat is waar we voor gaan. Met faculteiten en hertekende directies die de handen in elkaar slaan en elkaars meerwaarde erkennen.

Ik ben ervan overtuigd dat dit mogelijk is, zelfs in het grote huis met zijn vele kamers dat de Universiteit Gent is.

Maar dit is geen zaak van de Universiteit Gent alleen.

Geachte leden van de Vlaamse Regering
Geachte ministers, viceminister-presidenten, mijnheer de minister-president
Geachte leden van het Vlaams Parlement ook

Ik durf het u hier, en plein public te vragen en ik vraag het u met nadruk: leg wat elementaire intellectuele eerlijkheid aan de dag alstublieft.

Neen, ik ga niet met meel in de mond praten. En ja, ik heb gezegd wat u zonet heeft gehoord: ik vraag u wat elementaire intellectuele eerlijkheid aan de dag te leggen. En te doen wat u heeft beloofd te zullen doen.

Geachte leden van de Vlaamse Regering

U respecteert al vele jaren sommige decretaal vastgelegde financieringsmechanismen niét. Naast specifieke besparingen en vertragingen in groeipaden hebben de nagenoeg
systematische onderindexering van de werkingstoelage en het overslaan van de zogenaamde 'kliks' een recurrent én cumulatief negatief effect op de inkomsten die de UGent en de andere Vlaamse universiteiten en hogescholen zonder meer toekomen.

Dit heeft ertoe geleid dat de basisfinanciering per student er de afgelopen 15 jaar met 20% op achteruit is gegaan. Anders geformuleerd: wanneer de decretale bepalingen zouden zijn toegepast, zou de UGent jaarlijks 80 miljoen euro meer basisfinanciering ontvangen dan nu het geval is. 80 miljoen euro meer, jaar na jaar.

Dat is hallucinant en onaanvaardbaar voor een regio als de onze, waar de creatie van welvaart en welzijn in belangrijke mate gebaseerd is op kwaliteitsvol hoger onderwijs. Men hoeft geen rekenwonder te zijn om in te zien dat deze situatie onhoudbaar is.

Minister WEYTS en zijn collega’s in de Vlaamse regering kunnen er vanop aan dat we daarop zullen blijven hameren. Vlaanderen als kennisregio promoten en trots uitpakken met de vruchten van de Vlaamse kenniseconomie, maar tegelijk de voedingsbodem voor die kenniseconomie verwaarlozen: wat is dat?

Is het onwil, nalatigheid, onkunde, onverschilligheid, hypocrisie?

Is het schrik om de universiteiten en de hogescholen een onwelgevallige waarheid te vertellen, met name "Beste universiteiten en hogescholen, beste medewerkers en studenten, wat de Vlaamse overheid nog in kas heeft, spendeert zij liever aan iets anders"? Ik kan er niet goed de vinger op leggen. Maar van goed bestuur getuigt het alleszins niét.

Rekening houdend hiermee is het ook ronduit stuitend te noemen dat onder meer in het Vlaams Parlement soms (en helaas recent nog) wordt gesuggereerd dat de universiteiten (ik citeer) "toch op een berg van 3 miljard euro zitten aan beleggingen". "Dat is toch een stevige financiële reserve, die elk jaar oploopt," zo werd onlangs stellig beweerd vanop het spreekgestoelte van het Vlaams Parlement.

Welnu, dit is een valse, manifest verkeerde voorstelling van zaken. Ervan uitgaande dat dergelijke uitspraken geen bewijs van onbekwaamheid zijn, meen ik dat de manier waarop sommigen het debat (niet) voeren ronduit ongepast is.

De middelen waarnaar wordt verwezen, zijn immers geenszins te beschouwen als vrij beschikbare middelen of vrij beschikbare beleidsruimte. Het overgrote deel ervan is, in lijn met de maatschappelijke opdracht van de universiteiten, reeds bestemd voor specifieke doelen zoals investeringen, studentenvoorzieningen, onderwijsinnovatie en andere initiatieven waarmee we onze kerntaken realiseren.

Laat het dus heel duidelijk gezegd zijn, geachte politici en beleidsverantwoordelijken, de Universiteit Gent beschikt niét over ruime reserves. Absoluut niet zelfs. Elke euro die de UGent ontvangt, krijgt meteen een bestemming in lijn met haar opdracht en haar missie. Wel beschikt de universiteit over een beperkte liquiditeitenreserve die tijdelijk kan worden ingezet voor eenmalige investeringen. In afwachting daarvan worden de middelen op een duurzame manier belegd.

Men hoeft geen genie te zijn om dit te begrijpen, zou ik denken.
Maar men moet het wel wíllen begrijpen.

Geachte politici en beleidsverantwoordelijken

Ik en velen met mij zijn niet langer bereid om manifeste onwaarheden over ons heen te laten komen.
Houd op te denken dat wij daartoe bereid zouden moéten zijn.
Neem uzelf en ons ernstig. Stel de zaken voor zoals ze zijn.

En bovenal: pas de financieringsmechanismen die door opeenvolgende Vlaamse Regeringen en Vlaamse Parlementen werden vastgelegd correct en dus ook integraal toe.

Dat is het minste wat we van u mogen verwachten,
zoals u ook van ons verwacht dat wij ons aan regelgeving houden.

Dadelijk sluiten we deze zitting af met onze hymnes:
de Vlaamse, de Belgische en de Europese.

Ik dank u van harte voor uw aanwezigheid
en voor uw welwillende aandacht.

Rik Van de Walle
Rector Universiteit Gent

Aula Academica
Vrijdag 24 maart 2023