Geschilderde kaart van Pieter Pourbus erkend als Vlaams Topstuk na nieuw onderzoek ​

‘De geschilderde kaart van het Brugse Vrije’ (1571) van Pieter Pourbus uit de collectie van Musea Brugge mag zich vanaf nu Vlaams Topstuk noemen. Nadat recent wetenschappelijk onderzoek door dr. Jan Trachet (Universiteit Gent) aantoonde hoe bijzonder waardevol de kaart is, bestempelde de Vlaams Topstukkenraad het werk als “zeldzaam en onmisbaar”. Een meer dan verdiende erkenning voor een uniek schilderij dat tegelijk ook een laatste getuige is van het middeleeuwse landschap rondom Brugge.

Pieter Pourbus kreeg in 1561 de vraag van het Brugse Vrije, de grootste en rijkste kasselrij van het Graafschap Vlaanderen, om een kaart te schilderen van haar hele territorium. Pourbus werkte tien jaar lang aan zijn magnum opus en heeft hiervoor zelf meetwerk uitgevoerd. Het schilderij is uniek door de combinatie van schaal, afmetingen en de vele details. ‘De geschilderde kaart van het Brugse Vrije’ is een uitzonderlijk grote (23,6 m²) en één van de nauwkeurigste kaarten uit die tijd. Een werk met niet alleen grote artistieke, maar ook grote landschaps-archeologische en historisch-cartografische waarde, dat bewijst het recent onderzoek van dr. Jan Trachet (Universiteit Gent). Een bijzonder cartografisch document dat zijn gelijke niet kent in Vlaanderen, en bij uitbreiding heel Noordwest-Europa. 

Onderzoek

“Pourbus’ cartografisch oeuvre is, hoewel minder bekend dan zijn schilderijen en portretten, minstens even opzienbarend”, vertelt dr. Jan Trachet (UGent) die als eerste de kaart diepgaand onderzocht vanuit een landschaps-archeologisch en cartografisch perspectief. Uit zijn postdoctoraatsonderzoek bleek dat Pourbus niet alleen een getalenteerd schilder was, maar ook een kundig cartograaf. “Pourbus is de eerste kaartmaker in Vlaanderen over wie we met zekerheid kunnen zeggen dat hij triangulatie heeft toegepast, een wiskundige methode voor cartografie die voor die periode erg vernieuwend was”, aldus Trachet. Bovendien blijkt ook de topografische inhoud op de kaart na archeologische evaluatie erg minutieus afgebeeld en dus heel waardevol voor verder historisch onderzoek.

Anne van Oosterwijk, directeur Musea Brugge – Collectie: “Pourbus werd tot diep in de 18e eeuw geroemd als landmeter en cartograaf, maar dat aanzien werd vanaf de 19e eeuw overschaduwd door een toegenomen interesse in zijn portretten en schilderijen. We zijn blij dat Pourbus’ cartografisch werk vandaag opnieuw de aandacht en bewondering krijgt die het verdient dankzij deze erkenning als Vlaams Topstuk en de nieuwe inzichten uit het wetenschappelijk onderzoek.”

Laatste getuige van middeleeuws landschap

Van de oorspronkelijke kaart blijft vandaag slechts een vierde van de totale oppervlakte gespaard. Het bewaarde fragment stelt het noordoostelijk gedeelte van het Brugse Vrije voor, van Brugge tot Zeeland (ongeveer de regio die onlangs nog erkend werd als het Landschapspark van de Zwinstreek). “Dit fragment omvat niet alleen het dichtst bewoonde en meest ingewikkeld verkavelde gebied van het Brugse Vrije”, zegt Brugse schepen van Cultuur Nico Blontrock. “De gedetailleerde kaart werd gemaakt op een schakelpunt in de geschiedenis en is daardoor een laatste getuige van het laatmiddeleeuwse kustlandschap voordat de Tachtigjarige Oorlog en moderne inpolderingen grote delen van het landschap voorgoed zouden veranderen. We wisten al langer dat dit een topwerk was, en zijn dan ook verheugd dat Vlaanderen het nu heeft erkend als Topstuk”.

Om verder onderzoek mogelijk te maken, heeft Digitaal Vlaanderen de kaart raadpleegbaar gemaakt op de website Geopunt en op het Geoportaal van het agentschap Onroerend Erfgoed, een portaal waar archeologen en erfgoedprofessionals en -vrijwilligers historische kaarten kunnen raadplegen voor verder (archeologisch) onderzoek. De kaart is te raadplegen op geopunt.be.

Contact

Dr. Jan Trachet
Postdoctoraal onderzoeker UGent
Vakgroep Archeologie
jan.trachet@ugent.be
M: 0474 24 61 56

• Lees ook het artikel 'Hoe een onbeduidende kaart plots een Vlaams Topstuk wordt' dat verscheen in het online magazine 'Durf Denken' van de UGent.